ماجرا از جنگ ۴۴ روزه پاییز سال گذشته میان ارمنستان و آذربایجان بر سر مناطق قره باغ شروع شد، طی این منازعات آذربایجان توانست با حمایت دولت های هم پیمان خود بخش هایی از منطقه محل مناقشه با ارمنستان را به تصرف خود درآورد، مطابق آتش بس نهایی که در ۹ نوامبر سال ۲۰۲۰ بین الهام علی‌اف، ولادیمیر پوتین و نیکول پاشینیان، روسای جمهور آذربایجان و روسیه و نخست‌وزیر ارمنستان منعقد گردید اعلام شد که کریدوری در نوار سرزمینی ارمنستان نزدیک به مرزهای ایران برای تردد اتباع آذربایجان به جمهوری خودمختار نخجوان ایجاد شود.
اگر به نقشه شمال غربی ایران و محدوده مرزی بین آذربایجان، ارمنستان، نخجوان و ترکیه دقت کنید خواهید دید که سه منطقه ترک زبان آذربایجان، جمهوری نخجوان و ترکیه تنها به واسطه یک باریکه و نوار مرزی بین ایران و ارمنستان از یکدیگر جدا شده اند. در حقیقت نخجوان که زیر نظر آذربایجان، جمهوری خودمختار تشکیل داده است از سرزمین اصلی جدا افتاده و باریکه ‌ای از کشور ارمنستان بین نخجوان و جمهوری آذربایجان حائل شده است. در این باریکه استان ارمنی سیونیک قرار دارد و ماجرا از همین جا شروع می‌شود. نقطه‌ای که با ایران هم مرز است و ارتباط زمینی ایران و اروپا را رقم می‌زند. طول این نقطه فقط ۳۵ کیلومتر بوده و یکی از کوتاه‌ ترین مرزهای جهان است. همین محدوده باریک مرزی سالهاست شریان صادراتی زمینی ایران به آسیای مرکزی و اروپاست.
البته همه ماجرا همین نیست، آذربایجان برای تصاحب این کریدور از مدت ها قبل خیز  برداشته است.  برگزاری مانورهای نظامی مشترک باکو و آنکارا با حضور دیگر کشورهای منطقه ‌ای و فرا منطقه ‌ای، بخش دیگری از تحرکات و شیطنت های این همسایه شمالی طی یکسال گذشته بود. آذربایجان حتی در اقدامی جسورانه پا را فراتر گذاشت و در اوایل مهرماه و در نزدیکی روستای «ائیوازلی» واقع در مسیر گوروس‌ – قاپان، آغاز به دریافت رسوم گمرکی از کامیون‌های حامل کالا از ایران به ارمنستان و برعکس کرد. در کنار آن بازرسی و تفتیش کامیون ها با پلاک ایرانی توسط جمهوری آذربایجان به دستگیری ۲ راننده کشورمان انجامید که علیرغم پیگیری های دیپلماتیک تهران تا کنون باکو حاضر به آزاد کردن آنان نشده است.
حال با توجه به مشکلات بوجود آمده در ترانزیت کالا و اخذ گمرکی توسط دولت آذربایجان و همچنین خیز این همسایه شمالی برای اتصال کریدور آذربایجان به نخجوان و یکسره کردن مسیر زمینی خود با کشور ترکیه و از آنجا که باریکه مرزی ارمنستان تنها محل مناسب صادرات ایران به آسیای مرکزی و اروپا بوده سوال مهم و اساسی این است که آیا این تنش ها و تحرکات، اقتصاد ایران را تحت الشعاع قرار خواهد داد، به بیان بهتر اینکه تنش های شمال کشور چه تاثیری بر اقتصاد ایران خواهد گذاشت؟
یک اقتصاددان معتقد است: ناامنی ایجاد شده در منطقه در صادرات ایران تاثیرگذار است، نوردوز در مرز ایران با ارمنستان یکی از گلوگاه ها و مرز صادراتی ایران است، تنها جایی بود که بدون دلهره و با امنیت کامل کالاهای ایران به آسیای میانه صادر می شد، خصوصا بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی سابق، ارتباط ایران با قفقاز روند مناسب و مطلوبی داشت.
بهنام ملکی در گفت و گو با ایسنا هدف از این اقدامات ناامن کننده در قره باغ را اتصال نخجوان به آذربایجان از طریق جاده ارتباطی و از بین بردن ارتباط مرزی ایران با ارمنستان و یکپارچه شدن مسیر ترکیه به آذربایجان عنوان کرد و افزود: آذربایجان در حال ایجاد مشکل برای صادرات ایران از طریق اخذ عوارض بوده که این خود یک چالش و نا امنی بزرگ برای اقتصاد کشور است.
وی از درگیری تاریخی آذربایجان و ترکیه با ارامنه یاد کرد و با بیان اینکه ارامنه به لحاظ پیشینه خود را بخشی از ایران می دانند، گفت: مناقشات اخیر فی ما بین ارمنستان و آذربایجان تنها با هدف تصرف قره باغ نبوده بلکه آذربایجان به دنبال قطع باریکه مرزی ایران با ارمنستان است، درحقیقت واقعیت پشت پرده این ماجرا به رژیم صهیونیستی و عوامل خارجی  بازمی گردد چراکه آذربایجان به تنهایی در حد و اندازه ای نبود که خود را مقابل ایران قرار دهد.
رئیس هیئت علمی کانون دانش آموختگان اقتصاد دانشگاه های کشور، هدف کلی از بروز این شیطنت ها و در ادامه حضور نیروهای نظامی و مسائلی از این دست را کاهش  سهم ایران از اندک بازارهای خارجی دانست و تصریح کرد: پیشنهاد می شود تا آسیب جدی تر نشده و ورودی کالاهای ایران به آسیای میانه دچار اختلال بیشتر نشده است مسئولان چاره اندیشی کرده و مانع گسترش این اقدامات ضد صادراتی علیه ایران شوند.
ملکی با یادآوری این موضوع که در اقتصاد امروز دنیا، کمترین قیمت و اندکی ارزانتر کردن اجناس حرف آخر را می زند خاطرنشان کرد: این منطقه تا دیروز متعلق به ایران بود و در کمال امنیت و آرامش صادرات انجام می شد، حالا تصور کنید علاوه بر مخاطراتی نظیر نبود امنیت، برای هر کامیون ۲۰۰ دلار عوارض نیز محاسبه شود؛ این موضوع بر قیمت نهایی کالای صادارتی اثر گذاشته و قدرت رقابت از ایران در بازارهای منطقه بخصوص آسیای میانه گرفته می شود، در نتیجه کشورهایی نظیر ترکیه براحتی بازار را از ایران می ربایند.
وی در پاسخ به پرسشی مبنی بر ارائه راه های جایگزین برای جبران نقیصه بوجود آمده تصریح کرد: به عنوان آلترناتیو در مواردی، امکان ارتباط از طریق دریای خزر یا تکمیل جاده از داخل خاک ارمنستان  وجود دارد اما موضوع این است که چرا باید چنین فرصتی که حق طبیعی ایران بوده  و با منافع ملی ایران گره خورده است از دست برود؛ مضاف بر اینکه همه کالاها را نمی توان از دریا عبور داد به دلایل اینکه بخشی از تولید و صادرات ایران در شرایطی توجیه اقتصادی دارد که از طریق زمینی و مرزهای نوردوز و قره باغ و غیره به آسیای مرکزی، ایروان، گرجستان، روسیه و حتی اروپا منتقل شوند.
این محقق و پژوهشگر و کارشناس اقتصاد با تاکید بر اینکه ایران نباید به راحتی از حق تاریخی خود بگذرد، گفت: اگر الان کوتاه بیاییم و خودمان را فریب دهیم که اجناس را از دریا صادر کنیم، توجیه قابل قبولی نیست، به علاوه صادرات کالا به گرجستان و ارمنستان بدون مرز دریایی چگونه محقق می شود؟
ملکی اضافه کرد: ممکن است که این مناطق بازارهای گسترده و بزرگی از نظر مادی برای ایران نباشند اما از نظر معنوی، امنیت و آرامشی به بازارهای صادراتی ایران می دهند که اگر این آرامش بر هم خورده و مختل شود طبیعتا تاثیر خود را در تولید و مسائل دیگر نشان خواهد داد، این طور نیست که تبعات نداشته باشد؛ حتی آینده بندر چابهار، سیاست هند و موضوع طالبان نیز به این مرز بستگی دارد.
وی تصریح کرد: ایران به هیچ قیمتی نباید اجازه تغییرات ژئوپلیتیکی این منطقه را به دیگران واگذار نماید؛ اعتقاد دارم قبل از این باید کارهایی انجام می گرفت تا مانع بروز چنین شیطنت هایی از سوی کشورهای همسایه شود، ضمن اینکه ایران باید با کشورهای دیگر نیز مذاکراتی داشته باشد تا با برقراری موازنه برابر، منافع تاریخی خود را از دست ندهد.
رئیس هیئت علمی کانون دانش آموختگان اقتصاد دانشگاه های کشور، با مرور تاریخی پاره ای از مواضع نادرست ایران در سنوات گذشته اظهار کرد: زمانی ایران بر سر انتقال خط لوله نفتی باکو – جیحان قصور داشت، حاصل این شد که امریکا و اسرائیل در منطقه حضور یافته و هزینه کردند و خط لوله را از طرق دیگری به ترکیه رساندند، آن زمان انتقال لوله از ایران به ترکیه یک سوم هزینه داشت که باعث می شد اگر امروز ایران ناامن شود ترکیه و به دنبال آن اروپا نیز تحت الشعاع قرار گیرد، چراکه منافع آن ها به منافع ایران گره خورده بود؛ اما امروز این گونه نیست و نه تنها نگرانی برای این کشورها وجود ندارد بلکه با داشتن قرارداد با روسیه و آذربایجان، حتی ایران را مخل موقعیت خود می بینند.
ملکی از هم پیمان شدن ترکیه با روسیه و عقد قرارداد گازی اورپا با روسیه سخن گفت و در ادامه خواستار اعلام مواضع شفاف روسیه در قبال مناقشات اخیر منطقه شد و گفت: روسیه اگر با ایران هم پیمان است باید از منافع ایران حمایت کند و اگر هم پیمان نیست باید هم اکنون روشن شود.
این محقق، پژوهشگر و عضو هیئت علمی دانشگاه، راه نجات کنونی را در بازنگری سیاست خارجی کشور، بکارگیری افراد صاحب نفوذ و آشنا به مواضع و منطقه و برگزاری اتاق فکرهایی در این زمینه دانست و افزود: وزارت خارجه و مدیران سیاسی کشور باید به این سمت و سو کمک کنند، وزارتخانه های حوزه اقتصاد امروز وظیفه سنگینی دارند و اگر بخواهند در اتاق های خود نشسته و تصمیمات نه چندان قوی اتخاذ کنند یقینا فرصت های محدود و ظرفیت ها را از دست خواهند داد.
سرپرست مالیاتی بازرسی کل کشور، با تاکید بر اینکه ایران می تواند از شرایط سخت کنونی رهایی یافته و این تهدید را به فرصت تبدیل کند اظهار کرد: برای حل این چالش ها باید ابتدا مشکلات داخلی و تحریم ها و فضای کسب و کار فسادآوری که وجود دارد برطرف شده و شفاف شود و به دنبال آن موضوعات خارجی با مداخله افراد آگاه و کاربلد خاتمه یابد.
ملکی در پاسخ به این پرسش که آیا ایران می تواند قید بازارهای بین المللی را بزند، تصریح کرد: این تصور که ایران باید قید بازارهای خارجی را زده و تنها متکی به تولید و فروش داخل باشد تصوری فاجعه بار است، بسیاری از تولیدات کالا و خدمات به شرطی اقتصادی است که یک بازار بزرگ داشته باشد. مثلا اگر هدف تولید خودرو با حداقل هزینه است باید تیراژ تولیدی شما چندین میلیون باشد، غالب کالاها این خاصیت را دارند، یعنی تولید به مقیاس است که توجیه دارد، نمونه بارز آن کشور چین است، چرا چین اقتصاد دنیا را به تصاحب خود درآورده چون بازارش بزرگ است.
عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی تهران جنوب، از لزوم حضور ایران در بازارهای خارجی یاد و در این باره بیان کرد: ما بازار بزرگ نداریم و به دلیل تولیدات غیراقتصادی در ابعاد کوچک و مقیاس کم، توجیه اقتصادی وجود نداشته بنابراین، ایران حتما باید به بازارهای خارجی و خصوصا بازارهای منطقه ای فکر و برای آن برنامه ریزی کند.
ملکی اضافه کرد: اگر دور بازار ارمنستان که سابقه و قرابت تاریخی با کشورمان دارد و خود را ایرانی می دانند را خط بکشیم و یا افغانستان که فارس زبان هستند را نادیده بگیریم و یا بازار عراق را به واسطه روی کار آمدن شخص و یا گروهی بخواهیم از دست دهیم به همان نسبت از ظرفیت های اقتصاد کشور کاسته می شود و این تصور باطلی است که ما نیاز به بازارهای خارجی نداریم.
وی با هشدار به اینکه کشورهایی به دنبال کاسته شدن بازارهای ایران و به دنبال آن نفوذ به خاک کشور هستند، مصداق عینی آن را فشار به ایران برای تصرف گلوگاه صادراتی ایران از مرز ارمنستان دانست و یادآوری کرد: این ساده لوحی است اگر فکر کنیم آذربایجان به تنهایی قصد چنین اقدامی دارد، دشمنان ایران پشت سر آذربایجان ایستادند که این کار انجام گیرد؛ این کار همانند گرفتن یک مار سمی از پشت گردن است.
این اقتصاددان و استاد دانشگاه، منشاء بسیاری از آسیب ها و ضربه و زخم های پیکر ایران اسلامی را برنامه ریزی و حملات دشمنان و ضعف های داخلی دانست و خاطرنشان کرد: برنامه ریزی دشمن زمانی موثر است که عملکرد داخلی مشکل داشته باشد. چه بسا اگر عملکرد و سازوکار ما مناسب بود می توانستیم بسیاری از ضربات دشمنان را دفع کنیم و حتی برخی را تبدیل به فرصت کنیم، ما حتی در برهه ای فرصت داشتیم تا نخجوان و یا قره باغ را به ایران ملحق کنیم.
وی بار دیگر با اشاره به قرابت تاریخی ارامنه با ایران و با توجه به اینکه اکثر مردم ارمنستان خواستار مراوده بیشتر با ایران و مخالف سیاست های آذربایجان هستند پیشنهاد کرد: حتی ارمنستان می تواند برای رفع این چالش یکی دو استان جنوبی خود که با تز مستشاری اداره می شوند را به ایران واگذار کند و یا ایران حتی می تواند استان های جنوبی ارمنستان را ۱۰ ساله اجاره کند.
وی با ابراز گلایه از سکوت کارشناسان، نهادهای برنامه ریزی، دانشگاه های ذیربط، رسانه ها و مسئولان خاطرنشان کرد: انتظار هست که افراد ذیربط و کارشناسان به ویژه سازمان های متولی امر به موقع واکنش نشان دهند.،
ملکی در پایان با هشدار به اینکه اگر این فرصت از دست برود دیگر نمی توان کاری کرد افزود: ما نباید اجازه دهیم ماجرای ترکمنچای، قره باغ و خط لوله باکو – جیحان و قصورات دیگر مجددا تکرار شود؛ هرچقدر هزینه اگر ممکن است باید ایران بپردازد تا اجازه ندهد این باریکه مرزی از دست کشور خارج شود.
منبع: ایسنا