جشن چهارشنبه‌سوری پیشینه‌ای کهن و چند هزارساله دارد. بن‌مایه‌های چهارشنبه‌سوری به آخرین گاهان‌بارِ سال، یا گاهنبار پنجه بازمی‌گردد که در پنج روز پایانی سال برگزار می‌شده است. بر اساس برخی نظرها نیز این رسم به احتمال قوی بازمانده جشن فروردگان است که در دوره اسلامی با تغییر تقویم و تقسیم سال به ماه و هفته، با حفظ اغلب عناصر باستانی، در آخرین چهارشنبه سال قرار گرفته است.

پیشینیان، در روزهای گاهان‌بار پنجه، مقداری هیزم بر فراز بام خانه که بلندترین جای خانه بوده، گرد می‌آوردند و در سپیده‌دمان روی بام خانه آتش روشن می‌کردند و طی آیینی، فَروَهَر نیاکان درگذشته را به پیشواز می رفتند، زیرا به باورشان در چنین روزهایی فروهر آنان برای همراهی در جشن بازمی‌گشته‌اند.

نیاکان‌ ما این جشن را پس از اسلام در برخی نواحی با نام جشن «شب سوری» در شب یکی از روزهای پایانی سال برگزار می‌کردند. به تدریج این جشن در شب آخرین چهارشنبه‌ سال تثبیت شد و «چهارشنبه‌سوری» به معنی «چهارشنبه‌ سرخ و آتشین» نام گرفت.

در شاهنامه نیز می‌توان ردپای چهارشنبه سوری را پیدا کرد؛ به عنوان مثال در داستان رزم بهرام چوبینه با پرموده پسر ساوه‌شاه، یک ستاره‌بین به بهرام پند می‌دهد «ستاره‌شمر گفت بهرام را/ که در «چارشنبه» مزن کام را/ اگر زین بپیچی گزند آیدت/ همه کار ناسودمند آیدت/ یکی باغ بد در میان سپاه/ از این روی و زان روی بد رزمگاه/ بشد «چارشنبه» هم از بامداد/ بدان باغ کامروز باشیم شاد/ ببردند پرمایه گستردنی/ می و رود و رامشگر و خوردنی/ ز جیحون همی آتش افروختند/ زمین و هوا ار همی سوختند».

علاوه بر این، گروهی از پژوهشگران گذر سیاوش از آتش برای نشان دادن پاکی خود را نقطه شروع چهارشنبه سوری می‌دانند. سیاوش اسیر عشق و وسوسه سودابه، نامادری‌اش، می‌شود؛ تا اینکه خبر این ماجرا به پدرش کیکاووس می‌رسد، از سیاوش می‌خواهد که از هفت تونل بگذرد و بی‌گناهی خود را ثابت کند. به این ترتیب، سیاوش در آخرین سه‌شنبه سال با سربلندی از آتش بیرون آمد و کیکاووس از چهارشنبه تا جمعه را جشن ملی اعلام کرد و مردم سراسر کشور به سور و شادمانی پرداختند. از آن زمان به بعد، ایرانی‌ها سه‌شنبه شب هر سال به یاد سیاوش و پاکی او، از روی آتش می‌پرند و این روز را جشن می‌گیرند.

چهارشنبه ‌سوری در واقع پیش‌درآمدی برای جشن‌های ایام نوروز است و مردم با برگزاری آن به استقبال بهار می‌روند. مهم‌ترین اصل این آیین باستانی روشن‌کردن آتشی بزرگ و پریدن از روی آن است تا با این کار بیماری و مشکلات را به آتش بسپارند و سرخی و نیرو و گرما را از آتش هدیه بگیرند. دود کردن اسفند، جاروسوزی، زاج‌سوزی، سوزاندن وسایل کهنه، ریختن خاکستر آتش به بیرون خانه و حتی کوزه‌شکنی همگی اقداماتی در جهت دفع بلا و نحسی و رفع چشم زخم بوده است.

یکی از فلسفه‌های برگزاری این جشن و آتش‌افروزی، گریز از سرما و طلب گرما بوده است؛ ضمن اینکه آریایی‌ها آتش را پاک‌کننده و وسیله‌ای برای تطهیر و پاک‌سازی خود می‌دانستند. همچنین ایرانیان معتقد بودند که پنج روز آخر سال تا پنج روز بعد از سال نو، فروهر افراد درگذشته به زمین می‌آیند تا نزد خانواده‌هایشان بروند و آن‌ها را از وضع و حال خود مطلع کنند.

گفته می‌شود که اساسا به همین دلیل مراسم چهارشنبه سوری شکل گرفته است. مردم در اولین شب از پنج شب آخر سال، آتشی در پشت‌بام‌ها روشن می‌کردند تا علاوه بر انجام یک کار مقدس، فروهرها را به سمت منزل خود هدایت کنند. ماجرا به همین جا ختم نمی‌شد و مردم با خانه‌تکانی و پوشیدن لباس نو، خود را برای سال نو و دور شدن از دشمنی‌ها و کدورت‌ها آماده می‌کردند و با این کار موجبات خشنودی فروهرها را فراهم می آوردند.

طبق رسم، در شب چهارشنبه کوچک‌ترها به دیدار بزرگ‌ترها می‌روند تا این شب را در کنار هم خوش بگذرانند. از یک یا دو روز قبل، مردم به جمع‌آوری هیزم یا بوته مشغول می‌شوند؛ هرچند که در برخی شهرها مثل شهرهای استان گیلان از ساقه برنج استفاده می‌کنند.

در بعدازظهر سه‌شنبه، این هیزم‌ها در محیط‌های باز همچون حیاط خانه، خیابان یا میدان روستا به فاصله چند متری از یکدیگر روی هم چیده می‌شوند. با تاریکی هوا، مردم این هیزم‌ها را به آتش می‌کشند و همه افرادی که دور آتش جمع شده‌اند، از زن و مرد و پیر و جوان، با خواندن «سرخی تو از من، زردی من از تو»، از روی آن می‌پرند تا زردی و ضعف بیماری و غم را به آتش بدهند و از خود دور کنند و سلامتی و شادی و سرخی را از آتش بگیرند.

برخی از سنت‌های چارشنبه‌سوری مانند فال‌گوش، کجاوه‌اندازی، فال‌کوزه، آجیل شیرین مشکل‌گشا، کوزه‌شکنی، گره‌گشودن و قفل‌گشایی، شال‌اندازی، پختن آش‌رشته یا رشته‌پلو با این که ریشه در باورهای کهن دارند، اما شکل امروزی به خود گرفته‌اند و اگرچه هنوز در برخی نقاط به صورت پراکنده برگزار می‌شوند، با این همه در بسیاری از نقاط کشور خصوصا در شهرهای بزرگ مورد بی‌مهری قرار گرفته و رنگ باخته‌اند.

متاسفانه به تدریج این آیین‌های شاد جای خود را به جنگ و گریز خیابانی و ترقه‌زدن توسط برخی جوانان داده‌، اما واقعیت این است که استفاده از ترقه‌های پر سرو صدا، با اصالت جشن چهارشنبه‌سوری در تضاد است.

امسال هم که همه خسته از کرونا هستیم چقدر خوب است که برای حفظ سلامت خود و عزیزانمان علاوه بر تحریم استفاده از مواد منفجره و آتش زا، سنت های زیبای این شب به ویژه صله رحم و جویای حال شدن از بزرگترها را آن هم با رعایت پروتکل های بهداشتی را مدنظر داشته باشیم تا به بهانه چهارشنبه سوری هیزم به آتش کرونا نریزیم و با سلامت خود و عزیزانمان به استقبال سال جدید برویم.

انتهای پیام

منبع:ایسنا